पत्रकार दिन : आचार्य बाळशास्त्री जांभेकर यांच्या कार्याचे महत्त्व

लेख-

दि. ६  जानेवारी राज्य मराठी पत्रकार दिन

पत्रकार दिन : आचार्य बाळशास्त्री जांभेकर यांच्या कार्याचे महत्त्व

“दि. ६  जानेवारी हा दिवस राज्य मराठी पत्रकार दिन म्हणून साजरा केला जातो. या दिवशी सन १८३२ मध्ये आचार्य बाळशास्त्री जांभेकर यांनी मराठी भाषेतील पहिले वृत्तपत्र दर्पण सुरू केले. दर्पण’च्या पहिल्या अंकात इंग्रजी व मराठी दोन्ही भाषांमध्ये माहिती दिली जात असे. यामुळे इंग्रजी सत्ताधाऱ्यांना स्थानिकांच्या अडचणी व भावना समजून घेता आल्या. ‘दर्पण’ने समाजातील अज्ञान, दारिद्र्य, भाकड समजुती यांविरुद्ध आवाज उठवला आणि लोकांना जागरूक केले. या वृत्तपत्राने साडेआठ वर्षे कार्य केले आणि १८४० मध्ये त्याचा शेवटचा अंक प्रकाशित झाला. त्याच वर्षी त्यांनी दिग्दर्शन हे वृत्तपत्रही सुरू केले होते. मराठीतील पहिले वृत्तपत्र दर्पण सुरू करून त्या माध्यमातून एतद्देशिय समाजाला प्रबोधित करण्याच्या केलेल्या कार्यामुळे त्यांना दर्पणकार म्हणून संबोधले जाते.”

आचार्य बाळशास्त्री जांभेकर यांचे जीवन व पत्रकारितेसह अन्य क्षेत्रात केलेल्या कार्याचे महत्त्व-

बाळशास्त्री जांभेकर यांचा जन्म दि. ६ जानेवारी १८१२ रोजी पोंभुर्ले  (जि. सिंधुदुर्ग) येथे झाला. दि. १८ मे १८४६ रोजी त्यांचा मृत्यू झाला. त्यांनी आपल्या शिक्षणाची सुरुवात घरच्या वातावरणात केली आणि नंतर मुंबईत येऊन इंग्रजी व संस्कृत भाषेचा अभ्यास केला. त्यांनी एल्फिन्स्टन कॉलेजमध्ये पहिले एतद्देशीय व्याख्याते म्हणून काम केले आणि विविध विषयांमध्ये प्रावीण्य मिळवले. त्यांना मराठी, संस्कृत, बंगाली, गुजराती, कानडी, तेलुगू, फारसी, फ्रेंच, लॅटिन व ग्रीक या दहा भाषांचे ज्ञान होते.

पत्रकारिता: एक सामाजिक बदल…

आचार्य जांभेकर यांचा विश्वास होता की पत्रकारिता समाजात एक महत्त्वाची भूमिका बजावते. त्यांनी पत्रकारितेसाठी एक नैतिक आधार तयार केला, ज्यामुळे लेखनात सत्यता, प्रामाणिकपणा आणि सामाजिक दायित्व यांचा समावेश झाला. त्यांच्या लेखनात त्यांनी समाजातील अन्याय, असमानता आणि अज्ञानावर प्रहार केला. यामुळेच पत्रकारिता या माध्यमाने लोकांची जागरूकता वाढवली. दर्पण’च्या माध्यमातून त्यांनी पत्रकारितेचा पाया घातला. त्यांनी समाजातील समस्यांवर प्रकाश टाकला आणि लोकांना विचार करण्यास प्रवृत्त केले. त्यांनी दर्पणच्या माध्यमातून लोकांचे प्रबोधन घडवून आणण्यासाठी प्रयत्न केले.

“दर्पण”चे महत्त्व

“दर्पण” ने मराठी वाचकांना विविध विषयांवर विचार करण्यास प्रवृत्त केले. यात त्यांनी सामाजिक, शैक्षणिक, आणि सांस्कृतिक मुद्द्यांवर लेखन केले. “दर्पण”च्या माध्यमातून त्यांनी लोकशाहीच्या मूल्यांचा प्रचार केला आणि समाजात सुधारणा करण्याच्या दिशेने लोकांना प्रेरित केले.

भाषिक समृद्धी

आचार्य बाळशास्त्री जांभेकर यांचे आणखी एक महत्त्वाचे योगदान म्हणजे त्यांनी मराठी भाषेच्या समृद्धीसाठी केलेले कार्य. त्यांनी मराठी भाषेत विविध लेखन केले, ज्यामुळे मराठी भाषेची शुद्धता आणि सौंदर्य वाढले. “दर्पण”मध्ये त्यांनी विचारांची स्पष्टता आणि भाषाशुद्धतेवर विशेष लक्ष दिले. त्यांच्या लेखनाने अनेक वाचकांना मराठी भाषेचा अभिमान वाटला.

शिक्षण आणि जागरूकता

आचार्य जांभेकर यांना शिक्षणाचे महत्त्व समजले होते. त्यांनी शैक्षणिक विषयांवर लिहिताना शिक्षणाच्या प्रसारासाठी आणि सुधारण्यासाठी विविध उपाययोजना सुचवल्या. त्यांच्या विचारधारेत शिक्षणाने समाजात परिवर्तन घडवण्याची शक्ती आहे, हे स्पष्टपणे दिसते. त्यांनी पत्रकारितेचा उपयोग करून शिक्षणाच्या समस्यांवर प्रकाश टाकला. त्यांनी शिक्षणाच्या क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण कार्य केले. सार्वजनिक ग्रंथालयांचे महत्त्व ओळखून ‘बॉंबे नेटिव्ह जनरल लायब्ररी’ची स्थापना केली. त्यांनी अनेक विषयांवरील पाठ्यपुस्तके तयार केली, ज्यामुळे शिक्षणाच्या प्रसारात मोठा हातभार लागला. त्यांच्या कार्यामुळे मराठी भाषेत इतिहास, भूगोल, व्याकरण, गणित, छंदशास्त्र, नीतिशास्त्र यांसारख्या विषयांवरील पहिली पाठ्यपुस्तके उपलब्ध झाली. बाळशास्त्री जांभेकर यांचे कार्य मराठी साहित्य आणि संस्कृतीच्या विकासात महत्त्वपूर्ण ठरले. त्यांनी ज्ञानेश्वरीची पहिली मुद्रित आवृत्ती काढली आणि अनेक शोधनिबंध लिहिले.

 सामाजिक न्याय

आचार्य बाळशास्त्री जांभेकर यांचा पत्रकारितेत सामाजिक न्यायाचा विचार महत्त्वाचा होता. त्यांनी आपल्या लेखनाद्वारे जातीय भेदभाव, स्त्री-पुरुष समानता आणि शोषणाच्या विरोधात आवाज उठवला. त्यांच्या कार्याने समाजातील असमानतेवर प्रहार केला, ज्यामुळे अनेकांना प्रेरणा मिळाली. तसेच  समाजातील रूढी, चालीरीती, अज्ञान यांविरुद्ध आवाज उठवला आणि समाज प्रबोधनासाठी त्यांनी ‘दर्पण’चा उपयोग केला.

आचार्य जांभेकर यांचे कार्य आजही प्रासंगिक आहे. त्यांच्या विचारधारेला आधुनिक पत्रकारिता आणि माध्यम क्षेत्रात महत्त्व आहे. त्यांच्या कार्यामुळे पत्रकारितेत एक नैतिक आधार तयार झाला, जो आजही पत्रकारितेचा आधारभूत आहे. त्यांच्या कार्यामुळे अनेक पत्रकारांनी त्यांच्या विचारधारेचा वापर करून समाजातील समस्यांवर प्रकाश टाकला. आचार्य बाळशास्त्री जांभेकर यांचा पत्रकारितेतील वारसा आणि कार्य महत्त्वाचे आहे. त्यांनी मराठी पत्रकारिता, भाषा, शिक्षण आणि सामाजिक न्याय यावर केलेले कार्य आजही प्रेरणादायक आहे. मराठी पत्रकारिता आणि समाजाच्या विकासात त्यांचे योगदान सदैव स्मरणीय राहील. त्यांनी सत्य, न्याय, आणि समाजाच्या भल्यासाठी पत्रकारिता करण्याचे महत्त्व अधोरेखित केले. त्यांच्या या आदर्शावरच पत्रकारिता करण्याचा निर्धार आजच्या पत्रकार दिनी सर्व पत्रकारांनी केला तरच आपण त्यांच्या विचारांचे खरे पाईक ठरू असे वाटते.

-सुनील सोनटक्के, जिल्हा माहिती अधिकारी, सोलापूर